Суҳайл ибн Омир Увайс ал-Қараний ислом оламидаги энг мўътабар зотлардан бири саналадилар. Расулуллоҳга (с.а.в.) ғойибона ошиқ бўлганларнинг сардори сифатида машҳур бу зот «Абу Амр» куняси билан танилган. Ривоятларга кўра, унинг отаси Омир яманлик бўлиб, Мурод қабиласининг қарн уруғига мансуб эди.
Увайс Қараний милодий 621 йили туғилганлар. Ривоятларга кўра, ҳазрати пайғамбаримизни тушларида кўриб, исломга кирган, шу боис Увайс унвонига лойиқ топилган. (Увайс туш орқали таълим олиш маъносини беради). Ҳазрат Навоий “Насоимул-муҳаббат” асарида ёзишича, Увайс Қараний Уҳуд жангида пайғамбаримиз (с.а.в)нинг битта тишлари синганини эшитиб, ўзларининг ҳамма тишини уриб синдирган эканлар.
Пайғамбаримиз билан бир замонда яшаган бўлсалар-да, у зот билан кўриша олмай, ғойибона имон келтирганлар. Ривоят қилинишича, Расулуллоҳ (с.а.в.) ора-сира Яман тарафга юзларини буриб, бундай дер эдилар: “Яман томондан раҳмат шабадалари эсмоқда. Эҳсон ва эзгуликда тобеинларнинг энг яхшиси Увайс Қаранийдир”.
Орадан йиллар ўтиб, Пайғамбаримиз (алайҳиссалом) ҳаётлари сўнгида муборак ҳирқаларини ечиб, Ҳазрати Умар билан Ҳазрати Алига берадилар ва: “Буни Увайс Қаранийга беринглар!” дея васият қиладилар.
Ҳазрати Увайс Пайғамбаримизнинг (с.а.в.) вафотларидан кейин ҳаж қилиш учун Маккага келадилар. Ҳазрати Умар ҳам Увайс билан кўришишни орзу қилиб юрардилар. Яманликлар ҳаж қилиш учун келишганида Ҳазрати Умар Абу Қубайс тепалигига чиқиб, баланд овоз билан Яман ҳожилари орасида Увайс исмли киши бор-йўқлигини сўрайдилар. Яманликлардан узун соқолли киши ўрнидан туриб: “Эй Умар, бир Увайс бор орамизда. У жуда одамови, туяларимизга қўриқчилик қилиб ўтиради. Кечки пайтлари унга овқатини олиб бориб берамиз”, дейди. Ҳазрати Умар Увайс турган жойга борадилар. У билан суҳбатлашиб, пайғамбаримиз (с.а.в.) айтган киши шу одам эканига ишонч ҳосил қиладилар ва муборак омонатни — ҳирқаи шарифни унга топширишади. Кейинроқ бу ҳирқа қўлдан-қўлга ўтиб, Усмонийлар томонидан Истанбулга олиб кетилади. Айни пайтда бу хирқа Тўпқопи саройининг “Муқаддас омонатлар” бўлимида сақланади.
Бугунги кунда Увайс Қаранийнинг мақбаралари дунёнинг бир қатор мамлакатларида учрайди. Эмишки, Увайс Қараний вафотларидан сўнг етти мамлакат подшоҳи уни ўз мамлакати ҳудудида дафн қилиш бўйича баҳслашади. Мўъжиза туфайли майит ҳар еттита қабрда пайдо бўлади. Асл майит қайси бири экани ҳеч кимга маълум эмасмиш…
Шу қадамжолардан иккитаси Ватанимиз ҳудудида жойлашган. Қорақалпоғистон Республикасининг Беруний туманидаги зиёратгоҳ ҳам, у жойлашган тоғ ҳам султон Увайс номи билан аталади. Маълумотларга қараганда, бу ерда Султон Увайс мақбаралари илк бора XIII асрда Султон Муҳаммад Хоразмшоҳ буйруғига биноан қурилган. Аммо, Чингизхон қўшинлари томонидан вайрон қилинган. Орадан асрлар ўтиб, Хива хони Элтузархон, кейинчалик Оллоқулихон тарафидан мақбара қайта тикланади. Бироқ, собиқ тузум даврида мақбаранинг олтиндан ясалган қандили, олтин суви юритилган панжараси, гумбаз устидаги олтин қуббаси талон-тарож қилиниб, вайронага айлантирилган.
Яна бир зиёратгоҳ Наманган вилоятининг Чортоқ туман марказидан 35 километр узоқликдаги Балиқли кўл қишлоғида жойлашган. Увайс Қараний зиёратгоҳининг жанубий томонида оналари Биби Наима она зиёратгоҳи бор. Ривоятларга кўра, Увайс Қараний оналари билан билан шу манзилга келганлар. Оналари Биби Наима шу ерда қазо қиладилар. Жасадни ювиб, дафн қилиш учун сув тополмаган Увайс Қараний Яратганга муножот қиладилар. Шунда ердан бир булоқ отилиб чиқади. Бу булоқ ҳозиргача сақланиб қолган. Қизиғи шундаки булоқ суви ҳафтанинг маълум кунлари сутранг кўринишга киради, кейин эса яна тиниқлашади. Булоқ суви кўплаб касалликларга шифо эмиш.
Увайс Қаранийнинг яна бир зиёратгоҳлари Тожикистон Республикаси жанубидаги Хатлон вилояти Ховалинг ноҳиясида жойлашган. Маҳаллий аҳоли вакиллари буюк авлиё айнан шу ҳудудда дафн қилинганига ишонадилар.
Бу ерда ҳам маҳаллий аҳоли орасида Увайс Қаранийга оид ривоятлар бор. Айтишларича ул зот вафотларидан аввал шундай васият қиладилар: “Мен вафот этсам, тобутимни оқ туяга юклаб, уни ўз ихтиёрига қўясизлар. Туя қаерда тўхтаса ўша ерда мени дафн этасизлар”. Туя Ямандан то Хатлонгача йўл юради. Ниҳоят Ховалинг ҳудудида, баланд тоғ бағрида тўхтайди. Шу тахлит бу ерда Увайс Қараний мақбараси пайдо бўлади. Зиёратгоҳ яқинидаги бешта булоқни ҳам ул зотнинг кароматлари билан боғлашади.
Увайс Қаранийнинг навбатдаги қабрлари Туркиянинг Жануби-шарқий қисмидаги Сиирт вилояти Байкан туманида жойлашган. Мақбара Усмонийлар салтанатининг сўнгги йилларида, аниқроғи 1901 йилда Абдулҳамид Иккинчи томонидан тикланган.
Булар Увайс Қараний мақбараларининг ҳаммаси эмас. Бошқа ҳудудларда ҳам ул зотга нисбат берилган зиёратгоҳлар талайгина. Хўш, Увайс Қараний аслида қаерда кўмилган?
Агар тарихий манбаларга эътибор қаратадиган бўлса, Увайс Қараний Марказий Осиёга умуман қадам қўймаганлар. Ўзбекистон ва Тожикистондаги мақбаралар шунчаки рамзий маънога эга бўлиши мумкин.
Ул зотнинг ҳақиқий мақбаралари Суриянинг Раққа шаҳри яқинида жойлашган. Увайс Қараний 657 йилда Сиффийн жангида Раққа шаҳридан 40 чақирим масофада шаҳид бўлганлар ва шу ерда дафн қилинганлар. Ул зотнинг қабрлари устида турли даврларда бир неча бор мақбаралар тикланган. Хусусан 1737 йилда Усмонийлар салтанатига қарашли Раққа волийси Ризвон Пошо томонидан янги мақбара қурилади. 1988 йилда Сурия Президенти Ҳофиз Асад бу ерда замонавий ёдгорлик мажмуаси бунёд этади. Ушбу мажмуа мусулмон оламидаги муқаддас зиёратгоҳларидан бирига айланади.
2014 йилда Раққа шаҳри Ироқ ва Шом ислом давлати (ИШИД) томонидан ишғол қилингач, ўша йилнинг 26 март куни мақбара жангарилар томонидан портлатиб юборилган. Бугунги кунда бу ерда тиклаш ишлари давом этмоқда…
Рустам ЖАББОРОВ